citroenmelisse (Melissa officinalis)

Citroenmelisse komt oorspronkelijk uit het Middellandse Zeegebied, maar groeit heel gemakkelijk ook in andere gebieden. Dit bekende “keukenkruid” met zijn aangename citroengeur, frisse groene bladeren en witgele tot licht blauwpaarse bloempjes, is vaak te vinden in een kruidentuin, op het balkon of terras. Bijen en vlinders zijn trouwe bezoekers van de citroenmelisse. De geslachtsnaam Melissa verwijst naar dit bezoek: Melissa is Grieks voor honingbij. Veel imkers brengen Melissa honing op de markt. Ook in keukens staat vaak melisse, want citroenmelisse is een aromatische, geliefde en verfrissende smaakmaker. Voordat de bloeiperiode begint hebben de melisseblaadjes een citroenachtige geur en smaak. Tijdens en na de bloeiperiode krijgen de blaadjes door de aanwezigheid van looistoffen een meer balsemachtige geur en smaak. De Nederlandse namen citroenmelisse en citroenkruid verwijzen naar de geur en smaak van de plant vóór de bloeiperiode. In Engelstalige landen heeft de plant de naam ‘lemon balm’: een verwijzing naar zowel de citroenachtige geur van voor de bloei als de balsemachtige geur die later ontstaat. Overigens hebben honing en koninginnegelei niet de genezende en versterkende eigenschappen die citroenmelisse wel heeft (ESCOP, 2013).  

Volksgeneeskunde 

Griekse en Romeinse geneesheren waren vele eeuwen geleden al bekend met de geneeskrachtige werking van citroenmelisse. Dioscorides en Pliny the Elder hebben destijds veel werk verzet om de bestaande kennis over geneeskrachtige planten terug te brengen naar het gewone volk. In de in volkstaal geschreven boeken gaven zij duidelijk aan hoe men de plant op eenvoudige wijze kon toepassen bij allerlei aandoeningen. Eén van hun adviezen was de melisseblaadjes in wijn te dopen en deze vervolgens als verband  aan te brengen bij de behandeling van (geïnfecteerde) wonden, steekwonden en bijtwonden. Over citroenmelisse zijn in de loop der tijd vele uitspraken gedaan die allen wellicht een kern van waarheid bevatten. John Gerard schreef dat het kruid “het hart troost en alle droefheid verdrijft”. In de Middeleeuwen was het een geliefd bestanddeel van “jeugdelixers”. De alchemist Paracelsius maakte er een kruidenmengsel van dat hij “primum ens melissae” noemde en tot in de 18e eeuw geloofde men dat dit mengsel “de jeugd verlengde”. John Evelyn schreef in 1679 over de plant “melisse is onovertroffen voor de hersenen omdat zij het geheugen versterkt en de melancholie krachtdadig verjaagt”. Eind vorige eeuw heeft een onderzoeksgroep deze geclaimde geheugenversterkende werking bevestigd na klinische studies met bladextracten (Perry, 1998). Perry stelt dat hierbij sprake is van een cholinergische werking, dus wanneer acetylcholine de prikkeloverdracht in het zenuwstelsel veroorzaakt en deze plaatsheeft bij de motorische zenuwen en de parasympathicus. Daar bovenop zei men vroeger dat melisse de hersenen versterkte en kaalheid voorkwam.  

Werkzame bestanddelen 

De aromatische, citroenachtige en later balsemachtige geuren ontstaan door de aanwezigheid van etherische oliën. Het bestanddeel citronella geeft de plant de aangename geur en citroensmaak. Juist deze geur maakt de plant populair bij tal van culinaire toepassingen. Melissa officinalis heeft echter een laag percentage etherische oliën en de olie vervliegt snel. Na het droogproces bevat melisse nog maar 0.02-0.2% etherische olie.  

De aromatische etherische oliën (0.02-0.8%) bestaan voor 40-75% uit monoterpenen, de belangrijkste groep. Deze monoterpenen zijn onder te verdelen in twee subgroepen: de ene subgroep bestaat voor 30-40% uit citronella, de andere subgroep bestaat  voor 10-30% uit geranial (citral a) en neral (citral b). Tot de restgroep behoren linalool, geraniol, geranylacetaat, methyl citronellaat, trans-b-ocimeen, germacreen D en eugenol. Daarnaast bevat Melissa officinalis heel veel andere werkzame bestanddelen, waaronder de flavonoïden met cynaroside, cosmosiïne, rhamnocitrine, quercitrine,  isoquercitrine, quercetine, luteoline, apigenine 
en kaempferol. Een belangrijke groep vormt de koffiezuurderivaten met rozemarijnzuur. Bladextracten van Melissa standaardiseert men op rozemarijnzuur, bij voorkeur op minimaal 5% rozemarijnzuur. Ook bezit de plant bitterstoffen, looistoffen (4%), fenolzuren, ursolzuur, oleanolzuur, chlorogeenzuur, pineen en limoneen.  

Overigens heeft alleen de verse plant tot met een leeftijd van 6 maanden sedatieve eigenschappen. Daar wordt rekening mee gehouden bij de bereiding van fytotherapeutica.  

Werkingsmechanisme 

Tegenwoordig worden andere indicaties beschreven voor toepassing van Melissa officinalis dan in de oude kruidenboeken te lezen valt (ESCOP, 2013). De citroenmelisse wordt niet meer aangeprezen als jeugdelixer of tonicum, maar wordt vooral gebruikt ten aanzien van zijn kalmerende en spasmolytische  werking.  

Het aangrijpingspunt voor de sedatieve werking situeert zich ter hoogte van het limbische systeem (Shakeri, 2016). In de hersenen ondersteunt Melissa officinalis de werking van de neurotransmitter acetylcholine die essentieel is voor het goed functioneren van het geheugen. Ook kan Melissa officinalis de neurotransmitter GABA beïnvloeden, die een belangrijke rol speelt bij het remmen van angst en hyperactiviteit (Cases, 2010). Melissa officinalis kan ervoor zorgen dat er minder GABA neurotransmitter afgebroken wordt en er meer beschikbaar blijft. In een diermodel blijken de etherische oliën ook slaapbevorderend te werken en bovendien de slaapperiode verlengen. Dit gebeurde al in lage doses bladextract (36?mg/kg), terwijl zeer hoge doses (400 mg/kg) perifeer pijnstillend werkten (ESCOP, 2013).  

Melisse officinalis heeft een regulerende werking op het spijsverteringssysteem. Het heeft een spasmolytische werking op zowel het spierweefsel van de darmen als van de luchtpijp als gevolg van de aanwezigheid van de etherische oliën en bitterstoffen. De plant verhoogt bovendien de galsecretie, wat de spijsvertering optimaliseert. Ook kan Melisse officinalis verlichtend werken ten aanzien van menopauzale klachten (Kargozar, 2017).   

Naast de etherische oliën is ook rozemarijnzuur een zeer werkzaam bestanddeel. Wetenschappers kennen aan rozemarijnzuur ontstekingsremmende en oedeemremmende eigenschappen toe (Natural Medicines). Uit dierstudies met hydrofiele bladextracten is gebleken dat de looistoffen, het rozemarijnzuur en enkele andere koffiezuur derivaten bij verscheidene virussen zoals herpes simplex virus (HSV), herpes labialis (koortslip), griepvirus en HIV-1 bovendien antiviraal werken (ESCOP, 2013; Wölbling, 1994). Vele deskundigen zijn het met elkaar eens dat de farmacologische eigenschappen van rozemarijnzuur zeer waardevol zijn. Deze erkenning heeft er toe geleidt dat men momenteel bladextracten standaardiseert op (vaak) minimaal 5% rozemarijnzuur. Dierstudies en klinische studies benoemen bovendien de antibacteriële eigenschappen en benadrukken de rol van Melissa officinalis in het wegvangen van vrije radicalen (ESCOP, 2013; Miraj, 2017). De flavonoïde quercetine blijkt daarin de belangrijkste rol als antioxidant te spelen (Miraj, 2017).  

Melissa officinalis kan ingezet worden bij de volgende klachten (Natural Medicines): 

• Gespannenheid 
• Angst  
• Rusteloosheid 
• Geïrriteerdheid 

• Slapeloosheid 
• Hartkloppingen 
• (Spannings)hoofdpijn 
• Depressie/neerslachtigheid 
• Spijsverteringsklachten: symptomatische behandeling van met name krampen en gasvorming 

• Prikkelbare darmsyndroom 
• Menopauzale klachten / dysmenorroe 
• Koortslip (Herpes labialis)  
• Verbetering van cognitieve functie  
• Dementie / ziekte van Alzheimer 

Recente studies ondersteunen enkele indicaties: 

Uit een recente, gerandomiseerde klinische studie blijkt dat gedroogd melisseblad en gedroogde lavendel op de korte termijn even goed werken bij depressie als het antidepressivum Fluoxetine (ArajKhodaei, 2020). Aan het onderzoek namen 45 volwassenen deel met een milde tot matige depressie volgens de DSM-5. Gedurende 8 weken kreeg de eerste groep melisseblad (tweemaal daags 1 gram), de tweede groep gedroogde lavendel (tweemaal daags 1 gram) en de derde groep Fluoxetine, een antidepressivum van het type SSRI (tweemaal daags 10 mg). Melisse en lavendel bleken even effectief in het verminderen van depressieve klachten als het antidepressivum Fluoxetine, met tegelijkertijd minder bijwerkingen. Mogelijk ontleent melisse zijn antidepressieve werking aan de remming van monoamine oxidase (MAO) of stimulering van de neurotransmitter noradrenaline (ArajKhodaei, 2020).  

Melissa officinalis kan de cognitieve functie van patiënten met de ziekte van Alzheimer verbeteren (Akhondzadeh, 2003). Recentelijk werd een dergelijk effect ook vastgesteld in 25 gezonde personen na het nuttigen van een reep waarin 0.6 gram melisseblad (gestandaardiseerd op 6% rozemarijnzuur) was verwerkt. Het herkennen van woorden ging sneller na het nuttigen van de reep met melisseblad (Scholey, 2015).  

Voorzichtigheid is geboden bij het gebruik van melisse tijdens de zwangerschap of lactatieperiode, omdat de veiligheid van toepassing gedurende deze perioden niet is aangetoond. 

Bij oraal gebruik kan melisse voor een toename van eetlust zorgen (Natural Medicines).   

Melissa officinalis heeft sedatieve effecten. Gelijktijdig gebruik met andere planten of middelen die ook een sedatieve werking hebben (zoals 5-HTP, Sint-janskruid, valeriaan of alcohol) kan leiden tot een verhoogde werkzaamheid, maar ook tot meer bijwerkingen (Natural Medicines). Melissa officinalis verlaagt het bloedglucosegehalte. Gelijktijdig gebruik met bloedglucoseverlagende geneesmiddelen (of kruiden zoals fenegriek en ginseng) kan ongewenst het bloedglucosegehalte verlagen en het risico op hypoglycemie verhogen. Ook kan Melissa officinalis het schildklierstimulerend hormoon beïnvloeden en interfereren met de schildklierfunctie (Natural Medicines). 

Door het gestandaardiseerde Melissa officinalis bladextract te combineren met het gestandaardiseerde Valeriana officinalis wortelextract ontstaat een synergistische werking die verder reikt dan de toepassing van deze extracten afzonderlijk (Natural Medicines). Melissa officinalis bezit ontspannende, kalmerende en rustgevende eigenschappen, en heeft daarnaast een specifiek regulerende werking bij nerveuze spijsverteringsstoornissen. Valeriana officinalis heeft eveneens ontspannende, kalmerende en rustgevende eigenschappen en in het bijzonder slaapbevorderende eigenschappen.